Zoals iedereen weet, beïnvloedt dronkenschap het bewustzijn en de waarneming. Om deze reden mogen we geen machines bedienen en voertuigen besturen als we onder invloed zijn. Naast deze verschijnselen, die betrekking hebben op het reactievermogen en de helderheid van geest, gebeurt er ook iets met de stemming en het gedrag van mensen als ze teveel op hebben. Als je wel eens op een feestje bent geweest waar alcohol geschonken wordt, dan weet je wat een paar borreltjes kunnen doen met iemand die in het gezelschap van anderen gewoonlijk nogal terughoudend is. Het gebruik van middelen die het bewustzijn veranderen is echt geen hedendaags verschijnsel. Zo maakte het gebruik van psychotrope stoffen bij natuurvolkeren vaak deel uit van de initiatierituelen, die de overgang van adolescentie naar volwassenheid inluidden. De bedoeling was dat je door deze rituelen je eigen angsten onder ogen zag en de communicatie met de geesteswereld herstelde. Hoe effectief deze middelen ook mogen zijn om een bewustzijnsverandering te forceren, een ferme waarschuwing is toch wel op zijn plaats. De volgende passage uit de Maqâlât van Sjams van Tabrîz zal, voor wie bekend is met de negatieve effecten en de risico’s bij regelmatig gebruik, een schok van herkenning geven. ‘Sommigen van onze vrienden zijn verslingerd geraakt aan het gebruik van cannabisproducten. Dat leidt tot duivelse fantasieën. Er is in onze verbeelding niet eens plaats voor engelen, laat staan voor de duivel! Wij houden ons niet eens bezig met de engelen, dus wat zouden we moeten met de duivel? Waarom nemen ze geen kennis van ons heldere, oneindige heelal? De duivel haalt zulke streken met de mens uit, dat hij niets meer begrijpt en gevoelloos wordt.’ ‘Ons heldere oneindige universum’ is een indirecte verwijzing naar het vers:

Mettertijd zullen Wij hun Onze tekenen volledig laten begrijpen tot de verste verten en in henzelf, zodat hun duidelijk wordt dat dit de waarheid is. Is het niet genoeg dat Hij die jullie onderhoudt overal getuige van is? [Koran 41:53]

Gods tekenen begrijpen wil zeggen: Zijn hand in je leven werkzaam zien. Vandaar dat Sjams stelt dat we deze zogenaamde geestverruimende middelen helemaal niet nodig hebben om een gevoel van eenheid met het universum te ervaren en onze plaats daarin te ontdekken.  Als we beseffen en vertrouwen dat we in een oneindig liefdevol en betekenisvol universum leven, hoeven we niet langer alles meteen te begrijpen. Door het onpeilbare van het mysterie wordt het universum weer heilig en kan het ons opnieuw voor verrassingen stellen. We mogen het begrip ‘dronkenschap’ dus niet verwarren met losbandigheid of een zucht naar genot, sensatie of bedwelming.

Het groen waar alle bloemen toevlucht zoeken,
waar geen herfst is en waar de roos niet verwelkt,
een uitbundige, sierlijke boom middenin de woestijn –
slaapt iemand in zijn schaduw, hij wordt dronken wakker –
de hemel van de hoogste hemelsfeer
waar alle zielen naar verlangen,
een plek waar Saturnus niet strijdt met Venus,
een kostbare parel uit de mijn van het niet-bestaan  ,
daarnaar verwijst het hart als de twee ogen tranen plengen.

Het wijnhuis van de afbraak
Een van de manieren waarop Roemi in zijn odes (ghazaliyyat) de goddelijke liefde tot uiting brengt is door middel van het beeld van de wijn. Liefde is een wijn die de minnaar zo dronken maakt en waardoor hij zo in vervoering raakt, dat hij zich nergens meer van bewust is, behalve van de Geliefde. Hoewel veel van Roemi’s gedichten gaan over de dronkenschap in God, is het misleidend om te zeggen dat ‘dronkenschap’ het meest centraal staat in de religie en spiritualiteit van Roemi en Sjams. We mogen nooit vergeten dat het bij een echte gerijpte spiritualiteit vooral gaat om edelmoedigheid, rechtvaardigheid en liefdevolle dienstbaarheid. De sleutel tot de dronkenschap waar Roemi en andere soefi’s op wijzen ligt in het begrijpen van het opvoedings- en transformeringsproces dat het soefisme beoogt. ‘Het wijnhuis van de afbraak’ (charâbât) is de soefi-dergâh waar die opvoeding plaatsvindt. De schenker van wijn (saqi) verwijst naar de sjeich, de spirituele leraar op het soefi-pad. De ‘wijn’ heeft een speciale functie in het langzaam afbreken van het onechte zelf. Het woord charâbât betekent namelijk ‘ruïne’ of ‘bouwval’. Dronkaards kwamen om zich te bezatten vaak bijeen in bouwvallen omdat het drinken van wijn binnen de islam niet is toegestaan. Chârâb gaat dan ook ‘te gronde gericht door wijn’ of ‘verloederd’ betekenen. In Roemi’s kwatrijnen staat dit voor de mysticus en de mystieke toestanden van vervoering door de eenheid met God of voor de toestand van afgescheidenheid, het ‘droog staan’, ná de spirituele dronkenschap.

Vanuit het niet-bestaan kwam ons paard met de liefde mee.
De wijn van eenheid verlicht onze eeuwige nacht.
Door deze wijn, die is toegestaan in ons geloof,
is onze mond niet droog
op de ochtend van het niet-bestaan.

We kunnen de manier waarop moslims tegen extase aankijken niet goed bespreken zonder te verwijzen naar de term fanâ, het uitwissen van het ego. Fanâ verwijst naar verschillende stadia en heeft allerlei aspecten en betekenissen, die als volgt kunnen worden samengevat: 1. De morele transformatie van de ziel doordat al haar begeerten en verlangens uitdoven; 2. De geest kan zich leegmaken en ontdoen van alle indrukken, gedachten, handelingen en gevoelens door de aandacht te richten op het gedenken van God. (God gedenken wil zeggen de goddelijke eigenschappen bespiegelen en weerspiegelen); 3. Het stoppen van al het bewuste denken. Het hoogste stadium van fanâ wordt bereikt als zelfs het bewustzijn dat je tot fanâ bent gekomen verdwijnt. Dit wordt door de soefi’s het uitwissen van het uitwissen (fanâ al fanâ) genoemd. De mysticus gaat nu helemaal op in het schouwen van de goddelijke essentie.