Zo het verhaal gaat was er eens een man die bewaar maakte tegen Roemi’s belangstelling voor muziek. Je zou kunnen zeggen dat deze belangstelling volgens orthodoxe maatstaven ongeoorloofd was. Mevlana Roemi diende de man op de volgende manier van repliek:
‘Ik hoor de deuren als ze open gaan’
‘Muziek is het piepen en kraken van de poorten van het paradijs.’ De man antwoordde: ‘Ik houd niet van piepende en krakende deuren’ Mevlana: ‘Ik hoor de deuren als ze open gaan, jij hoort ze als ze dicht gaan.’
De soefi’s en orthodoxen hebben eeuwenlang gesteggeld over de invloed en spirituele waarde van muziek en zijn uiteindelijk tot een compromis gekomen: of muziek al dan niet geoorloofd is, wordt bepaald door maqâm (plaats), zamân (tijd) en ichwân (gezelschap).
Soefi’s hebben zich altijd beziggehouden met de uiterlijke én innerlijke wetenschappen. De uiterlijke wetenschappen bestuderen de wereld om ons heen, de innerlijke wetenschappen bestuderen hoe deze wereld bij ons binnenkomt. Ons leven kent zowel momenten van pijn als van vreugde. Muziek kan die tegenstrijdige ervaringen tot een samenhangend, harmonisch geheel maken.
We voelen ons vandaag,
zoals wel vaker,
verloren en verlaten.
Open niet de deur
van bezorgdheid,
pak de luit.
Er zijn honderden manieren
van bidden –
buigen en ter aarde werpen –
voor hem voor wie de schoonheid
van de Geliefde
de gebedsnis is.
– Roemi, kwatrijn 82
In de oudheid kende men de muzen, de Griekse godinnen van de kunsten en wetenschappen. De eerste muzen waren bekend onder de namen ‘meditatie’, ‘herinnering’ en ‘lied’. Deze muzen vertegenwoordigden de ‘geestelijke inspiratie’, ook wel inademing genoemd. In de oudheid was dus al bekend dat muziek ons kan helpen herinneringen op te roepen en te herbeleven. Dat soefi’s muziek in hun ceremonies gebruiken, heeft direct te maken met ‘herinnering’ of ‘gedenken’. Zo wordt aan het begin van de sema-ceremonie van de wervelende derwisjen door middel van enkele tromslagen het moment herdacht waarop God de wereld tot bestaan bracht met het woord Koen, Wees! [Koran, Soera Ya Sîn, 36:82]
Roemi’s gedichten staan vol verwijzingen naar muziek dat symbolisch staat voor de kennis van het hart. Muziekinstrumenten staan voor de verschillende dimensies en aspecten van het hart, muzikanten voor mensen die ons hart verheffen en inspireren, het plectrum waarmee de snaren van een tokkelinstrument worden bespeeld, voor wat het leven dat in Gods hand ligt met ons doet. Instrumenten die vaak worden genoemd zijn de rietfluit (ney), rebab, luit (oud), harp (chang) en kemenche.
De kracht van de sema — een Arabisch woord dat ‘luisteren’ betekent — komt voort uit de ziel, het hart en hoe je tegen jezelf en anderen aankijkt. Als je woorden en ritme met elkaar vermengt, krijg je iets heel krachtigs. Muziek is geluid en ritme en als je hier op de juiste manier gebruik van maakt, is muziek niet meer alleen tijdverdrijf, ze wordt een bron van genezing en verheffing. Gedichten en muziek vragen om een vorm van concentratie waarmee je vreugde en verdriet beter kunt doorvoelen. Met andere woorden, het hart ontwaakt door de sema. Gedichten zijn voor soefi’s een belangrijk voertuig om mystieke gevoelens en gedachten tot uitdrukking te brengen, en de sema wordt door onze betrokkenheid een spirituele en emotionele ervaring.
In het begin van de Masnawi in het verhaal van de rietfluit maakt Roemi gebruik van een woordenspel om de kracht van muziek te benadrukken. ‘De rietfluit is een metgezel voor wie door liefdesverdriet wordt gekweld, zijn melodieën hebben de sluiers verscheurd.’ In de tweede zinshelft gebruikt hij twee keer het woord parda dat zowel toonschaal als sluier betekent. Met andere woorden, de parda (melodie) van de rietfluit heeft de parda (sluier) verscheurd van ons denken. Dit verscheuren van de sluiers, het ontsluiten van een nieuwe horizon door middel van muziek, is het centrale thema in Roemi’s muziek metaforen.
In 2010 tijdens een periode van loslaten ben ik opnieuw serieus een muziekinstrument gaan beoefenen. Een aantal van de positieve effecten die ik wil noemen is beter kunnen omgaan met teleurstelling, emoties kunnen omzetten in klank, meer vertrouwen dat je alles kunt leren (oefening baart kunst), beter concentreren en hindernissen overwinnen, minder afleidende gedachten. Kortom, muziek heeft geholpen om het oude los te laten en het nieuwe te verwelkomen, het heeft mij een blijer en gelukkiger mens gemaakt.
Muziek kan dus een bron van genezing en verheffing zijn. In mijn schooltijd raakte ik geïnteresseerd in muziektherapie en las ergens dat er in het Turkse Edirne een hospitaal was, waar al in de 16de en 17de eeuw van muziek gebruik werd gemaakt bij de behandeling van mensen met psychiatrische aandoeningen. Toen ik tien jaar geleden in de gelegenheid was deze bijzondere plek met een groep te bezoeken, ontdekten we dat het verplegend personeel destijds bestond uit Mevlevi‑derwisjen die getraind waren als muzikant, verhalenverteller, kok of danser.
Wanneer je pijn voelt, vraag God dan om vergeving.
Die pijn heeft haar nut.
Wanneer Hij het wil, wordt pijn vreugde,
wordt zelfs slavernij vrijheid.
Als je goed kijkt,
zie je dat het water van genade
én het vuur van verbolgenheid
beide van God komen.
Lucht, aarde, water en vuur
zijn Zijn dienaren.
Voor ons – voor jou en mij –
lijken ze dood,
maar voor God zijn ze levend.
– Roemi, M. I, 836‑838
Volgens de Griekse filosofen waren toonschalen of toonladders (frygisch, eolisch enz.) een weerspiegeling van de harmonie der sferen. Dit was de hemelse harmonie, waarin iedere planeet zich in zijn eigen sfeer bewoog, terwijl ze daarbij door resonantie elk hun eigen specifieke klank voortbrachten. Elke toonladder heeft een specifieke uitwerking op lichaam en geest omdat de mens een kosmos in het klein is.
Richtlijnen en aandachtspunten voor de musicus
- Het belangrijkste bij het bespelen van een instrument is het stemmen. Leer hoe je je instrument moet stemmen en zorg ervoor dat het altijd gestemd is wanneer je gaat spelen. Zo kun je beter horen welke noten zuiver zijn en op de juiste toonhoogte spelen.
- Verlummel je tijd niet. Weet, als je je instrument oppakt, altijd wat je gaat spelen. Ga niet zomaar wat voor je uit zitten spelen, want zo kom je nooit verder.
- Speel het stuk dat je instudeert volgens de partituur. Speel het in het voorgeschreven tempo. Zorg dat je eerst de verschillende delen onder de knie krijgt en speel het stuk dan in zijn geheel. Oefen vervolgens de lastige stukken en speel het stuk daarna weer in zijn geheel. Het helpt ook als je het stuk dat je probeert te spelen kunt zingen, zo leer je het beter kennen en maak je het je eigen.
- Doe als je speelt je uiterste best. Speel niet aldoor de dingen die je al kunt, maar maak het jezelf telkens een beetje moeilijker. Als je een metronoom gebruikt, begin dan met een lagere snelheid en voer die langzaam op.
- Richt je nooit op het publiek, want dan verlies je je concentratie.
- Speel altijd alsof je speelt voor iemand die veel van muziek afweet. Vergeet nooit dat je, ook al zijn er misschien veel mensen die luisteren, speelt voor mensen die echt naar muziek kunnen luisteren en deze kunnen waarderen.
- Speel geen muziek die geen muziek is en luister daar ook niet naar, want daarmee verpest je je gehoor en je muzikale gevoeligheid.
- Voeg nooit iets toe aan de compositie van een ander. Je kunt altijd later proberen zelf iets te componeren.
- Speel niet voor iedereen, speel alleen voor mensen die echt in muziek geïnteresseerd zijn.
- Grijp elke gelegenheid aan om met andere musici en muziekliefhebbers te musiceren. Sluit je aan bij een ensemble, een koor, een orkest, begeleid mensen die solo spelen en dergelijke. Houd je verre van mensen die niets om muziek geven en er geen respect voor hebben en die maar wat weg zitten te hakken.
- Leer de noten die je hoort op schrift te stellen. Oefen ook om van papier te spelen of te zingen. Blijf dit oefenen en het zal je steeds gemakkelijker afgaan.
- Heb aandacht voor het verschil in klankkleur van dezelfde noten op verschillende snaren.
- Leer de achtergrond van de muziek waarmee je je bezighoudt. Ontwikkel een gedegen kennis van de muziekgeschiedenis en de verschillende muzikale stijlen en vormen. Hierdoor ga je de sfeer van het stuk beter begrijpen en kun de uitvoering ervan perfectioneren.
- Wees altijd bescheiden. Laat je nooit voorstaan op je steeds grotere kennis en talent.
- Kijk nooit neer op anderen. Haal mensen die niet zo goed kunnen spelen en er niet zoveel van weten als jij niet naar beneden.
- Steek je kennis niet onder stoelen of banken, maar help mensen die echt willen leren. Door anderen te helpen verbeter je je eigen niveau.
- Wees zuinig op je instrument. Als je goed voor je instrument zorgt en het in goede conditie houdt, speel je ook beter. Zorg altijd voor een goed onderhouden instrument.
- Leer de toonladders. Het is noodzakelijk dat je de maqam die je hoort kunt herkennen. Dat vergroot je muzikaliteit.
- Houd er een gezonde filosofie en muziekcultuur op na. Daardoor kun je anderen helpen en word je door anderen begrepen.
- Wees je ervan bewust dat muziek en literatuur twee kanten zijn van een ondeelbaar geheel. Lees naast het luisteren naar muziek goede literatuur, namelijk de klassieke werken van de traditie.
- Houd steeds in de gaten dat je niets kunt afmeten aan de waardering van de massa. De waardering van experts op muzikaal gebied is veel belangrijker.