Het verlangen naar een leermeester

Wat is precies de rol en functie van een leermeester? Kun je het spirituele pad in ons moderne, individualistische tijdperk ook bewandelen zonder een gids of mentor? Maakt het hebben van een leraar je niet te afhankelijk? In de soefitraditie is de opvoeding van het hart niet iets individueels, maar een proces dat plaatsvindt met anderen en waarbij kennis wederzijds wordt overgedragen.
We staan in onze tijd niet vaak meer stil bij het wonder hiervan. Je zou kunnen zeggen dat er geen oog meer is voor het mysterie van dit gebeuren. Traditioneel werd in het spirituele onderricht dat bekend staat als de soefileerweg de goddelijke daad kenbaar. Het moment dat je als leerling de hand van je leraar vastpakt wordt bayat of initiatie genoemd. Dat Roemi de stille aanwezigheid van God in deze verbintenis onderkent wordt duidelijk als we de volgende woorden lezen uit zijn Masnawi:

Hand boven hand, mijn zoon [dochter],
in vaardigheid en kracht
tot aan de essentie van God.
Het beginpunt van alle handen
is de hand van God,
het eindpunt van alle bergstromen
zonder meer de zee.

Hoewel coaching op professioneel en persoonlijk vlak een hoge vlucht heeft genomen, stellen we ons bij het woord ‘leermeester’ vaak een autoritaire leider voor. We denken dan met name aan het machtsmisbruik en de volgzaamheid waarbij geen kritiek wordt geduld. Ongetwijfeld zijn er genoeg voorbeelden van dit soort uitwassen – een gevoelig onderwerp in een tijd waarin vrijheid hoog in het vaandel staat. Hoe je het ook wendt of keert, kennis, ervaring en soms ook macht zijn tussen de leermeester en de leerling ongelijk verdeeld, maar dat we daardoor alleen nog maar de schaduwkanten van deze verhouding zien, zou je een vorm van spirituele nivellering kunnen noemen. Hoewel veel overgangsriten in onze cultuur zijn verdwenen, kan leerlingschap onder een spirituele leermeester /mentor ook in onze tijd een krachtige, inwijdende ervaring zijn. In de Odyssee van Homerus neemt de godin Athene de gestalte van Mentor aan, die dan tijdens de jarenlange afwezigheid van zijn vader de wijze raadgever wordt van Telemachos, de jonge zoon van Odysseus. Een typisch voorbeeld van de begeleidingsstijl van Mentor vind je in Boek 22, vers 235 van de Odyssee: ‘Vooruit, mijn vriend, kom hier naast mij staan en kijk naar wat ik doe’.

Een voorbeeld bij uitstek
De leermeester-leerling relatie komt voort uit een verlangen om zich met iemand te verbinden die door een transformatieproces is gegaan, die een bepaalde graad van verlichting heeft bereikt en die de vaardigheid en interesse heeft om leerlingen te begeleiden op het pad. Deze vorm van onderricht heeft eeuwenlang dienst gedaan in de wereld van religie, spiritualiteit, de schone kunsten en in ambachtelijke beroepen. Is de begeleiding bij de laatste twee gericht op het aanleren van vaardigheden en vakkennis, bij spirituele begeleiding gaat het vaak om het verlangen verlicht te raken, de waarheid te kennen, godsbewustzijn te ervaren of te ontwaken uit de slaap van onwetendheid. Het grote verschil is echter dat de leerling van de schone kunst of het ambacht het expliciete doel heeft om zelf meester te worden. De leerling zal aan het eind van het leerproces de leermeester dan ook verlaten om zelfstandig zijn beroep uit te oefenen.

Een weerbarstige relatie
Bij de leermeester-leerling relatie op het spirituele pad ligt het iets ingewikkelder. Het doel van deze spirituele verbintenis is het ondergaan van een diepgaand transformatie proces betreffende het bewustzijn en de manier waarop je in het leven staat. De leerling wordt uitgedaagd uit te rijzen boven zijn/ haar persoonlijke beperkingen, ego strategieën en angsten. Een andere complicerende factor is dat er vaak opzettelijk en bewust gebruik gemaakt wordt van idealiserende overdracht en ‘twinship’. De persoonlijke grenzen tussen leermeester en leerling liggen in deze situatie dan ook minder vast dan bij het onderricht waar je een vaardigheid of vakkennis aanleert. Het leerlingschap bestaat voor een groot deel uit dienstbaarheid en de leerling wordt met nadruk aangemoedigd om hierin niet terughoudend te zijn en alles te geven. De sociale rollen die hiermee gemoeid zijn bieden een tijdelijke vorm van zekerheid en comfort.

Jezelf weer losmaken
Dit maakt dat het vaak moeilijk is om je weer van de leraar en de groep van leerlingen/ de leerschool los te maken en je eigen weg te vervolgen. Voor sommigen zal het leerlingschap en de verbintenis met een spirituele leraar gezien kunnen worden als een poging alles wat te maken heeft met individuatie te vermijden en voor anderen is leerlingschap een noodzakelijke stap om tot rijping en wijsheid te komen. Kort samengevat zou je volgende over de relatie tussen leraar en leerling en alles wat daarbij komt kunnen zeggen:
1. De kans dat de leraar de afhankelijkheid en kwetsbaarheid van zijn/ haar leerlingen misbruikt;
2. De kans dat de leraar door zijn/ haar leerling wordt gesaboteerd en verraden;
3. En de mogelijkheid van het wederzijds uitwisselen van vertrouwen, liefde, lering en instructie tussen leraar en leerling.

Flexibiliteit
Een leermeester die zich ook leerling blijft voelen, heeft door zijn/ haar wijsheid een natuurlijk overwicht op anderen. Hoewel gelijkwaardigheid en samenwerking traditioneel niet behoren tot de gebruikelijk gang van zaken, eisen hedendaagse leerlingen van spirituele scholen en stromingen steeds vaker dat ze behandeld worden als gelijke partners in een democratisch proces van gezamenlijk leren in de groep. Het soefisme zegt: ‘Alle mensen zijn gelijk, maar wie iets wil leren heeft een leermeester nodig.’ Roemi bevestigt dit ook in de volgende versregels:

Als iemand op reis gaat zonder gids,
wordt elke tweedaagse reis een reis van honderd jaar.
Wie een beroep uitoefent
zonder dat hij een leermeester heeft,
wordt – waar hij ook woont – het mikpunt van spot.
Wordt ter wereld ooit een afstammeling van Adam –
op een enkele uitzondering na –
geboren zonder ouders?
Wie verdient, verwerft rijkdom;
het komt zelden voor
dat je een verborgen schat vindt.

Meesterschap en autoriteit
Misschien vraag je je af waar een leermeester of mentor het gezag vandaan haalt om anderen te onderwijzen. Hij of zij is tenslotte net als wij mens en geen van beiden kunnen we zonder slaap of voedsel. Velen van ons hebben door onze conditionering in de kinderjaren een soort gerichtheid en gevoeligheid ontwikkeld voor mensen met autoriteit. We zijn opgegroeid onder de machtige vleugels van ouders, verzorgers, broers/ zussen, leraren op school en andere instellingen op het gebied van welzijn, gezondheid, sociale zekerheid of religie. Ook al waren onze ouders en/ of andere autoriteiten meegaand en toegeeflijk, dan nog waren ze oneindig veel groter en sterker dan wij. Zij schreven ons vanaf het begin, op welke manier dan ook, de wet voor, ze straften en beloonden ons en prentten ons in wat ‘goed’ was en wat ‘slecht’. We groeiden op in de bescherming van of angst voor hun autoriteit en velen van ons gingen geloven dat wat onze ouders of groepsoudsten deden en zeiden het juiste was om te doen en te zeggen. Dit was geen bewuste keuze – onbewust maakten we ons deze conditionering eigen. Het is daarom belangrijk om vraagtekens te zetten bij onze behoefte aan autoriteit en voor onszelf uit te zoeken hoe dit zit. Het is nergens voor nodig iemand op een voetstuk te zetten zonder daarbij vraagtekens te zetten.

Volgens het soefisme zit het pad naar eenheid vol met valkuilen en worden we telkens verraden door iets dat onecht in ons is. Willen we bevrijd worden van de tirannie van het ego dan moeten we de hulp inroepen van een chirurg of een vroedvrouw om de waarheid in ons geboren te laten worden.

Kan het water van een verontreinigde beek
de mest opruimen?
Kan menselijke kennis de onwetendheid
van het zinnelijke zelf wegvagen?
Hoe vervaardigt een zwaard zijn eigen gevest?
Vertrouw de genezing van deze wond toe
aan een chirurg,
want rond de wond verzamelen zich vliegen
tot ze onzichtbaar is.
Dit zijn je zelfzuchtige gedachten
en al je dromen over bezit.
De wond is je eigen zwarte gat.

Maar de werkelijkheid is dat niemand een ander de waarheid kan onderwijzen. Het kan wel geleefd worden, tot uiting worden gebracht en op een wonderlijke manier gedeeld tijdens een direct inzicht. Wellicht ontleent de leraar alleen autoriteit aan dit directe inzicht, de kracht van overtuiging en de manier waarop hij/ zij aanwezig is.
Er wordt weleens gezegd: ‘als de leerling klaar is, verdwijnt de leraar’. Ervan uitgaande dat de leermeester of mentor zijn/ haar rol van controle en autoriteit kan opgeven en kan accepteren dat de leerling zijn/ haar eigen persoon is, kan er een volwassen relatie ontstaan tussen beiden. De liefde, kracht, wijsheid en andere spirituele kwaliteiten die eerst alleen werden toegeschreven aan de leraar maken nu deel uit van de leerling.

Mijn persoonlijke ervaring met een leraar/ mentor
Het verbreken van mijn relatie met Kabir Helminski kwam voort uit gevoelens van ontoereikende ondersteuning en een perceptie van sabotage van mijn leiderschapsrol door heimelijke communicatie. Deze situatie illustreert een veelvoorkomend fenomeen binnen spirituele organisaties, waar interne spanningen en gebrek aan transparantie kunnen leiden tot het verbreken van relaties en het verlies van vertrouwen.

In mijn geval benadrukt het vertrek de noodzaak van open communicatie en een cultuur van vertrouwen binnen spirituele gemeenschappen. Het illustreert ook de complexiteit van leiderschapsdynamiek en de uitdagingen waar zowel leiders als leerlingen voor staan bij het navigeren door macht, ego en spirituele groei.